22 Haziran 2016 yılında Şi Cinping, Özbekistan Yasama Meclisi'nde “İpek Yolu'nda Yeni Bir Zafer Oluşturmak İçin Birlikte Çalışmak” başlıklı önemli bir konuşma yaptı. Şi Cinping bu konuşmasında ilk defa "Sağlık İpek Yolu" inşası önerisinde bulundu. Böylece sağlık konusunun Kuşak ve Yol’un (İpek Yolu Ekonomi Kuşağı ve 21.Yy Deniz İpek Yolu) önemli bir bileşeni olarak görüldüğü resmi olarak uluslararası kamuoyu ile paylaşıldı.1 Sağlık İpek Yolu önerisine paralel olarak Kuşak ve Yol güzergahında Çin’in sağlık alanında işbirliğinin içeriği hızla çok boyutlu bir şekle büründü. Tüm ülkelerdeki insanların sağlığını ve refahını iyileştirmeyi amaçladığı belirtilen Sağlık İpek Yolu, küresel sağlık işbirliğini derinleştirmek için birçok kamu ürününün ortaya çıkmasına neden olmuş ve Kuşak ve Yol katılımcı ülkeleri arasında Gönül Bağlantısı (民心相通/People To People Connectivity) politikası için önemli bir konu haline gelmiştir. Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, sağlık yardımı, sağlık personelinin eğitimi ve Çin tıbbının tanıtımı gibi konularda Çin ve Kuşak ve Yol katılımcı ülkeleri arasında sağlık alanında işbirliği derinleşmeye devam ediyor. Sağlık İpek Yolu kapsamında Çin'in sağlık hizmetleri alanındaki işbirliği ağı Kuşak ve Yol güzergahının her bir köşesine yayılmaya devam ediyor.
Sağlık İpek Yolu fikri, Kuşak ve Yol’un ortak inşasında işbirliği için yeni bir alan açtı. 2017 yılı Ocak ayında, Başkan Şi Cinping Cenevre'deki Dünya Sağlık Örgütü'nü ziyaret etti ve Genel Müdür Çın Fıngfucın (Chen Fengfuzhen/陈冯富珍) ile görüştü. Görüşme sırasında Şi Cinping, “Dünyanın en büyük temel tıbbi güvenlik ağını kurduk ve ‘Sağlıklı Çin 2030 Plan Taslağı’nı formüle ettik. Dünya Sağlık Örgütü'nü daha profesyonel yardım sağlamak üzere Sağlıklı Çin inşasına davet ediyoruz” dedi. Aynı zamanda Çin ve Dünya Sağlık Örgütü arasında “Kuşak ve Yol Sağlık Sektöründe İşbirliğine İlişkin Mutabakat Zaptı” imzalandı.2 Dünya sağlık sektöründe yeni bir dönüm noktası niteliğinde olan bu belge, Çin'in Dünya Sağlık Örgütü ile olan pragmatik işbirliğinin ulusal, bölgesel ve küresel düzeylerde Kuşak ve Yol katılımcısı ülkeleri kapsayacak şekilde genişlediğini göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, Çin'in Kuşak ve Yol girişiminin dünya sağlık sektörünün gelişimini nasıl etkileyeceği konusunda fikirlerini açıklarken “Çin, Kuşak ve Yol güzergahında bulunan ülkelerdeki milyarlarca hayatı büyük ölçüde etkileyebilecek pratik deneyime ve ekonomik etkiye sahiptir.” değerlendirmesinde bulundu.
Şi Cinping’in Sağlık İpek Yolu önerisinden sonra, Çin’in Sağlık İpek Yolu kapsamında Kuşak ve Yol güzergahındaki faaliyetleri hızla çeşitlenmektedir. Pakistan'ın Gvadar Limanı, Çin-Pakistan Ekonomi Koridoru'nun önemli bir stratejik dayanak noktası ve Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde amiral gemisi niteliğinde bir projedir. Limanda, her iki ülkenin vatandaşlarına sağlık hizmeti vermek için Çin ve Pakistan tarafından bir Acil Sağlık Merkezi ortak inşa edildi. Merkeze uzak konumu ve ekonomik geri kalmışlığı nedeniyle, Gvadar'da sağlık ve salgın durumu çok ciddi boyutlardaydı. Bu nedenle, Eylül 2017'de, Çin Ulusal Sağlık Planlama Komisyonu ve Çin Kızıl Haç Derneği ortaklaşa Pakistan'a bir sağlık yardım ekibi gönderdi ve ilk 12 sağlık personeli, Acil Sağlık Merkezi'nde sağlık hizmetleri vermeye başladı. İlk altı aylık sürede, merkez 1000'den fazla hasta kabul etti ve aynı zamanda Çin'in Gwadar'da inşa ettiği Fakir İlköğretim Okulu öğrencileri ve Gvadar Liman İdaresi memurları için fiziksel muayeneler gerçekleştirdi.
Bunun dışında, Çin Donanmasına ait "Barış Mavnası" adlı gemi hastanesi, 2014 yılı Ağustos ayında Güney Pasifik ada ülkeleri Tonga, Fiji, Vanuatu ve Papua Yeni Gine'ye "Uyum Misyonu-2014" sağlık hizmeti görevi kapsamında dostluk ziyaretleri gerçekleştirdi. Fiji ziyareti sırasında Barış Mavnası'nın ana platformu 24 saat açık tutuldu ve 4 gün boyunca 12 kişilik sağlık ekibi yerel halk sağlığı merkezine gönderildi. Ayrıca adadaki insanlara acil sağlık hizmeti sağlamak için başkentten 100 kilometre uzaklıktaki Vatulele Adası'na gitmek için ambulans helikopterleri gönderildi. 2013 yılında ise Barış Mavnası, 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu güzergahı boyunca insanlara tıbbi hizmetler sunma amacıyla yaklaşık 155 gün süren 30.000 deniz mili kat etti. Sağlık ve dostluğu temsil eden Barış Mavnası, Sağlık İpek Yolu'nun ufuklara açılan simgesi olarak değerlendirilmektedir.
Foto: Çin Donanması Barış Mavnası gemi hastanesi askeri personeli ve Fijili çocuklar, Vatulele Adası, Fiji (Foto Kaynak: 人民视觉 ,江山摄)
Ayrıca Çin, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleriyle bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, kronik hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, aşılama gibi konularda işbirliği gerçekleştirmektedir. Myanmar, Vietnam, Laos, Kamboçya, Tayland gibi Güneydoğu Asya ülkeleriyle sıtma tedavisi direnç ve önleme projeleri yürütmektedir. Orta Asya ülkeleriyle tüberküloz kontrolü yapmak için işbirliği yapmaktadır. Kuşak ve Yol Girişimi ile beraber Sağlık İpek Yolu bir vizyondan gerçeğe doğru hızla şekillenmektedir. 2017 yılında düzenlenen "Kuşak ve Yol ve Sağlık İpek Yolu" konulu üst düzey seminerde Çin, üç yıl içinde 100 rehabilitasyon tıbbi yardım projesi uygulama, binlerce sağlık personelinin yeteneğinin gelişimi için işbirliği planı yapma ve binlerce hasta için rehabilitasyon uygulama sözü verdi. Projeler kapsamında Afrika ülkelerinde 20 hastane ile işbirliği yapılacak ve 30 denizaşırı “Çin Tıbbı Merkezi” kurulacak. Güzergahtaki tüm ülkelerin halklarının sağlık işbirliğinin getirdiği faydaları hissetmelerini sağlamak bir “Kuşak ve Yol Hastaneler Birliği” kurulacak.
Kuşak ve Yol Girişimi'nin ardından Çin, Doğu Türkistan’da (Xinjiang/Sincan Uygur Özerk Bölgesi) İpek Yolu Ekonomi Kuşağı Sağlık Hizmetleri Merkezi'ni kurdu. Sincan sekiz ülke ile komşu olmanın coğrafi avantajlarına sahip ve bu avantajı kapsamında tıp alanında çevredeki ülkelere liderlik etmesi planlanmaktadır. Bu nedenle, Sincan'ın komşu ülkeler için uluslararası bir tıp merkezine dönüştürülmesi için gayret edilmekte ve tıbbi hizmetler alanında komşularla işbirliğinin güçlendirilmesine çalışılmaktadır. Uluslararası Tıbbi Hizmet Departmanı'nın kurulması, ilgili yabancı dili konuşan personelin istihdam edilmesi, yabancı hastalar için “yeşil kanal (绿色通道)”ın3 açılması, Çin hastanelerinin iyi teknolojisi, düşük ücretler ve coğrafya avantajları, komşu ülkelerden birçok hastayı sağlık hizmeti almak için bölgeye çekmiştir. 4
KOVİD-19, Maske Diplomasisi ve Sağlık İpek Yolu
İlk defa Aralık 2019’da Çin’in Uhan şehrinde ortaya çıkan/çıkarılan Koronavirüs (Covid-19) Salgını kısa bir süre içinde Dünya Sağlık Örgütü tarafından pandemi olarak tanımlandı ve hızla tüm dünyaya yayılarak insanlığı etkisi altına aldı. 1 Nisan 2020 tarihi itibarıyla dünya genelinde toplam vaka sayısı 1 milyonu geçti, hayatını kaybedenlerin sayısı ise 70 binin üzerine çıktı. Virüsün hızla yayılmasına paralel dünya ticaretinin büyük oranda durmasıyla küresel sistemin tüm tarafları ve kurumları bu pandemiden derin bir şekilde etkilendi. Bazı ülkelerin salgına karşı koyma yeteneğinden yoksun olmaları ve teknik hazırlıksızlıkları nedeniyle ülkeler arasında tıbbi yardım malzemelerinin paylaşımı gerçekleşti ve virüsün merkezine dönüşen İspanya ve İtalya gibi acil ihtiyaç duyan devletlere sağlık ve ilkyardım ekibi gönderildi. Ülkeler arasındaki tıbbi yardım malzemeleri listesinde ilk sırada tıbbi maskeler yer aldı. 2020 Ocak ayında yeni koronavirüs tanımlandıktan sonra, tıbbi maskeler en çok aranan ürünlerden biri haline geldi ve dünyadaki tüm mağaza rafları tamamen boşaltıldı. Pandemi sürecinde ülkeler arasında gerçekleştirilen bu çok boyutlu küresel insani yardımlaşma davranışı ise yeni bir diplomasi türü olarak “Maske Diplomasisi” mefhumuyla adlandırıldı.
Maske Diplomasisi (Mask Diplomacy) kavramı ilk olarak 11 Mart 2020 tarihinde Brookings Enstitüsü John L. Thornton Çin Merkezi müdürü Çıng Li (Cheng Li/李成) ve yardımcısı Ryan McElveen tarafından yazılan “Maske Diplomasisi: Koronavirüs, Çin-Japonya Düşmanlık Kuşağını Nasıl Tersine Çevirdi” başlıklı makalede kullanıldı. Pandemi sürecinde Japonya’dan Çin’e yapılan tıbbi yardımları yorumlayan bu makalede Maske Diplomasisi’nin Çin ve Japonya arasındaki mevcut derin köklü düşmanlıkların kısa sürede nasıl tersine çevrilebildiği anlatılmış. Bu kapsamda, Maske Diplomasisi’nin 21. yüzyıl için bizlere güçlü bir ders verdiği ve uzlaşılmaz gibi görünen Çin ve Japonya ilişkisinin iyileşmesi halinde, dünyanın dört bir yanında kökleşmiş düşmanlığa yenik düşmüş diğer birçok ilişkinin de iyileşebileceği vurgulanmıştır. 5
Salgını kendi ülkesinde kontrol altına aldıktan sonra Çin, başta İran, İtalya ve İspanya olmak üzere Kuşak ve Yol katılımcısı ülkelere tıbbi yardım ve sağlık ekibi göndermeye başladı. Salgının ilk zamanlarında oluşan ve daha sonra ABD başkanı Donald J. Trump’ın “Çin Virüsü” nitelemesiyle ciddi bir darbe alan küresel negatif imajını düzeltmek için Çin dünyanın dört bir yanında yoğun bir Maske Diplomasi gerçekleştirdi. Pandemi sürecinde ABD ve birçok Avrupa ülkesi dahil dünyanın pek çok noktasına sevkiyatı yapılan milyonlarca maske Çin Halk Cumhuriyeti'nin etkili bir dış politika aracı haline geldi. Koronavirüsün ilk ortaya çıktığı ülke olan ve salgını zamanında haber vermemekle eleştirilen Çin, uluslararası alanda itibarını, Maske Diplomasisi kapsamında tıbbi malzeme yardımlarıyla ve sağlık ekipleriyle geri kazanmaya çalıştı. Bu çaba çerçevesinde bir taraftan Batı Avrupa kamuoyunun zihnini kazanmaya çalışırken diğer taraftan Doğu Avrupa ülkelerinde Brüksel'in yokluğu karşısında tıbbi malzeme yardımlarıyla gönülleri fethetmeye çalıştı.
Trump’ın “Çin Virüsü” teziyle oluşan küresel negatif imajını düzeltmek için Çin, Kuşak Yol politikası kapsamında izlediği Sağlık İpek Yolu stratejisini hızla gündemine tekrar aldı. Küresel pandemi ve buna paralel olarak yürütülen Maske Diplomasisi ile başlayan süreç Çin’in Sağlık İpek Yolu stratejisinin uygulanması için eşsiz bir zemin hazırladı. Diğer devletlerin Çin’e karşı olan olumsuz bakışlarının değiştirilmesi için Sağlık İpek Yolu işbirliği için bütün şartlar artık hazırdı ve hızla tekrar gündeme alındı. Bu minvalde Şi Cinping, 16 Mart 2020 tarihinde İtalya Başbakanı Giuseppe Conte ile yaptığı telefon görüşmesinde pandemi sürecinde hem Çinin hem de İtalyanın, yeni tür Koronavirüs salgınını şiddetli bir şekilde deneyimlediğini vurgulayarak Çinin salgınla mücadelede uluslararası işbirliği yapmaya ve Sağlık İpek Yolu inşasına katkıda bulunmaya istekli olduğunu ifade etti. 6 Daha sonra Şi Cinping, 23 Mart 2020 tarihinde Fransa Başbakanı Emmanuel Macron ile yaptığı telefon görüşmesinde Afrika ülkelerinin salgınla mücadele etmesine yardım etmek üzere Fransaya işbirliği çağrısı yaparak “sağlıklı topluluk/卫生健康共同体” oluşturulması için ortak çaba gösterilmesine özellikle vurgu yaptı ve ayrıca Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin daimi üyeleri olarak Çin ve Fransa'nın küresel sağlık yönetimi konusunda önemli sorumlulukları paylaştıklarını söyledi. 7 Çinin KOVİD-19 fırsatıyla Fransa’ya Afrika’da işbirliği teklifinin jeo-stratejik çıkar devşirme nedeniyle yapıldığı çok bariz bir şekilde ortadadır. Kendisine atfedilen “yeni sömürgeci” iddialarına karşı çıkan Çinin eski sömürgeci Fransa ile Afrika’da işbirliği planlaması Yeni İpek Yolu’nun ve Afrikalıların ruhunu yaralamıyor mu?
Haziran 2016’da tanıtılan Sağlık İpek Yolu stratejisi, KOVİD-19 ile ilk defa bu kadar küresel düzeyde gündeme geldi. Kuşak ve Yol’un bu alt stratejisi kapsamında her ne kadar yoğun bir Maske Diplomasisi gerçekleştirilse de Çin’in küresel sağlık konusunda bu kadar hızlı bir çelişkili işbirliği arayışı bazı çevrelerin şüphe ile yaklaşmasına neden oldu. Pekin’in “cömertlik politikası” olarak tanımlanan Maske Diplomasisi ile Sağlık İpek Yolu stratejisi kapsamında yumuşak gücünü artırma girişiminde bulunduğu somut bir gerçektir. Ancak özellikle Batı Avrupa’da Çin yardımlarının ardındaki motivasyonlara yönelik şüpheler derinleşmektedir. Berlin'deki Mercator Çin Araştırmaları Enstitüsü’nden analist Lucrezia Poggetti'ye göre, “Çin’in Maske Diplomasisinin kısa vadede ‘AB şüpheciliği’ (Euroscepticism) kamuoyuna (Euroskeptic publics) hitap edebilir. Ama uzun vadede, Çin hükümetinin küresel pandeminin patlak vermesi konusunu gizlemesi ve hatta başkalarını açıkça suçlaması daha zor olacaktır.” AB baş diplomatı Josep Borrell ise salgına karşı "küresel anlatılar savaşı" konusunda sitem ederek “eğirme yoluyla nüfuz mücadelesi ve ‘cömertlik politikası’ da dahil olmak üzere jeopolitik bir bileşen var ve gerçeklerle donanmış olarak, Avrupa'yı tehdit edenlere karşı savunmamız gerekiyor.” İfadelerini kullandı. 8 Nitekim Çin’in pandemi fırsatıyla Afrika’daki jeostratejik çıkar çabasının farklı versiyonuna Orta ve Doğu Avrupa’da şahit olunuyor.
Koronavirüs krizi ile birlikte başlayan uluslararası tıbbi yardımlaşma süreci ve davranışını tanımlayan Maske Diplomasisi ile Çin, Kuşak ve Yol stratejisinin ana bileşenlerinden olan Sağlık İpek Yolu hayalini uluslararası kamuoyu ile paylaşmak için tarihi bir fırsat elde etti. Çin her ne kadar kulağa hoş gelen Sağlık İpek Yolu stratejisi kapsamında yoğun bir Maske Diplomasisi yürütmüş olsa da pandemi sürecinde uluslararası kamuoyunda çok boyutlu olarak gündeme gelen Çin hükümetinin Dünya Sağlık Örgütündeki lobileşme faaliyeti, Uhan Viroloji Enstitüsü ve Bill & Melinda Gates Vakfı ilişkileri gibi konular nedeniyle Kuşak ve Yol güzergahındaki özellikle çift taraflı Sağlık İpek Yolu projeleri artık daha yakın bir mercek altına alınacaktır. Çin, Sağlık İpek Yolu kapsamında Maske Diplomasisi ile Çin Virüsü Teorisi karşısında küresel negatif imajını düzeltmeye çabalarken tam aksine Pekin’e yönelik stratejik şüpheler daha da derinleşmiştir. Bu derin kuşkular özellikle Çin’in derin küreselcilerle lobi faaliyetleri bağlamında başta Avrupa ve Afrika ülkeleri olmak üzere pek çok ülkedeki Çin yanlısı grupların güvenilirliğine ve varlığına yönelik stratejik şüphelerin artmasına neden olmuştur. Bunlara ilaveten Çin’in Batının geleneksel yöntemini kopyalayarak Dünya Sağlık Örgütü gibi uluslararası kurumlarda lobileşme gerçekleştirmesi pandemi sonrası süreçte Çin’in uluslararası kurumlarla ilişkilerine yönelik yeni stratejik şüphesel yaklaşımlar doğuracaktır.
Sağlık İpek Yolu İnşasında Jack Ma Vakfı’nın Rolü
15 Aralık 2014 tarihinde dünyanın en büyük FdanF (firmadan firmaya) e-ticaret platformu ve Çin'in en büyük e-ticaret şirketi Alibaba'nın kurucusu Jack Ma (Ma Yun/马云) tarafından kurulan Jack Ma Vakfı (JMV/马云公益基金会) bir kâr amacı gütmeyen kuruluştur ve dört ana alana odaklanmaktadır: girişimcilik, eğitim, kadın liderliği, tıbbi destek ve çevre koruma. JMV geleceğe yönelik kırsal bölgedeki eğitimcileri ve girişimcileri geliştirmeye odaklanmış; kırsal kesimdeki çocuklara, genç girişimcilere ve kadınların gelişimine ve büyümesine yardımcı olmak ve dünyayı daha kapsayıcı, yeşil, sürdürülebilir, sağlıklı ve mutlu kılmak üzere programlar başlatmıştır. Bu kapsamda JMV, Jack Ma Kırsal Eğitim Girişimi, Jack Ma Eğitim Fonu, Afrika E-Girişimcilik Ödülü, Çin Ulusal Kadınlar Futbol Takımı Destek Programı ve diğer birçok çevre koruma ve tıbbi destek projelerini başlatmıştır. JMV, Ürdün Kraliçe Rania Vakfı, Avustralya Newcastle Üniversitesi gibi birçok kuruluşlarla işbirliği geliştirmekte ve ortak projeler yürütmektedir.
Jack Ma Vakfı, başlangıcından itibaren KOVİD-19 salgını ile mücadele çalışmalarına katıldı ve 29 Ocak'ta, koronavirüs için ilaç ve aşı geliştirme konusunda dünyanın önde gelen araştırma ekiplerini desteklemek için 100 milyon yuanlık (14.30 milyon dolar) bir fon oluşturdu. Bir ayda içerisinde, Çin Mühendislik Akademisi, Çin Bilimler Akademisi, Columbia Üniversitesi, Cong Nanşan (Zhong Nanshan) Tıp Vakfı ve Avustralya Peter Doherty Enfeksiyon ve Bağışıklık Enstitüsü gibi ünlü kurumlarla işbirliği anlaşmaları imzaladı ve 10'dan fazla projeyi yürütmeye başladı. Ayrıca, Alibaba Cloud, KOVİD-19 ile mücadeleye yardımcı olmak için JMV fonu ile oluşturulan bilimsel araştırma ekibine katıldı. Alibaba Cloud ekibe, yapay zeka hesaplama gücü, ilaç taraması, yeni ilaç araştırma ve geliştirme, virüs gen dizilemesi, protein taraması desteği ve ayrıca araştırmayı kısaltmak amacıyla ilgili diğer bilimsel araştırma çalışmaları için de teknik destek sağlamaktadır. Gelecekte, Alibaba Cloud ayrıca çeşitli protokol ortaklarıyla ilgili teknik destek işbirliğini geliştirmeyi ve hastalık erken uyarı ve bilgi iletimi verimliliğini artırmak için büyük veri etkin ulusal solunum hastalığı akıllı erken uyarı sistemi, bulaşıcı solunum sistemi hastalıklarına odaklanan bulut tabanlı bir araştırma platformu ve solunum hastalığı tedavisi araştırması için açık bir işbirlikçi bilgi paylaşım sistemi konularında projeler yürütmeyi planlıyor.
KOVİD-19 salgınının hızla yayılmasıyla birlikte, Çin devleti resmi olarak büyük miktarda yardım göndermezken çok uluslu Çin şirketleri ve JMV gibi sivil toplum kuruluşlarının ciddi roller üstlendiği görüldü. JMV önce Japonya ve Güney Kore’ye 1 milyon maske ve ardından İran’a da 1 milyon maske gönderdi. Daha sonra da Avrupa ülkelerine 1.8 milyon maske ve 100 bin virüs tespit kiti bağışladığını açıkladı. ABD’ye ise 500 bin virüs tespit kiti ve 1 milyon maskeden oluşan bağış gerçekleştirdi. Afrika'daki tıbbi malzeme ve ekipmanlara yönelik potansiyel artan taleple mücadele etmek için JMV ve Alibaba Vakfı birlikte 54 Afrika ülkesinin her birine 20.000 test kiti, 100.000 maske ve 1.000 adet tıbbi koruyucu elbise ve yüz kalkanı bağış yaptı. Ayrıca, KOVİD-19 klinik tedavisi için çevrimiçi eğitim materyali sağlamak üzere Afrika'daki tıbbi kurumlarla çalışmaya başladı. JMV Asyalı komşuları Endonezya, Malezya, Filipinler ve Tayland'a ise 2 milyon maske, 150 bin test kiti, 20 bin koruyucu elbise ve 20 bin yüz kalkanı bağışladı. Arjantin, Brezilya, Şili, Küba, Ekvator, Dominik Cumhuriyeti ve Peru da dahil olmak üzere 24 Latin Amerika ülkesine 2 milyon maske, 400 bin test kiti, 104 adet solunum cihazı bağışlayacağını açıkladı. 9 Böylece JMV Çin’in Maske Diplomasisi kapsamında amiral gemisi rolü ile 5 kıtada 150’den fazla ülkeye tıbbi bağışlar gerçekleştirerek Sağlık İpek Yolu stratejisinin köşe taşlarını hızla döşüyor. Ancak tüm bu Sağlık İpek Yolu çabaları Çin Virüsü tezini çürütebilecek mi? Bu soruya en objektif cevabı uluslararası toplumun binlerce yıldır Çin’den geliştirmesini talep ettiği gerek ulusal gerekse küresel düzeydeki şeffaflık yeteneği verecektir.
Fatih ÖZTOSUN, Çin Uzmanı
Kaynaklar:
1.《习近平在乌兹别克斯坦最高会议立法院发表重要演讲》，中国一带一路网，2016年06月22日，https://www.yidaiyilu.gov.cn/xwzx/xgcdt/6716.htm
2. 《习近平访问世界卫生组织并会见陈冯富珍总干事》，中国政府网，2017年01月19日，http://www.gov.cn/xinwen/2017-01/19/content_5161090.htm
3. Aynı zamanda “bildirimsiz kanal” veya “muafiyetsiz kanal” olarak da bilinen “yeşil kanal”, gümrüklere bildirilmesi zorunlu olmayan veya yalnızca beyan veya ilgili belgeler verildikten sonra, eşya taşıyan yolcuların kolay geçişi anlamına gelmektedir.
4. 刘峣：《“健康丝路”：播撒中国医卫经验（“一带一路”与“健康丝路”）》，人民日报海外版，第9版，2018年08月14日，http://paper.people.com.cn/rmrbhwb/html/2018-08/14/content_1874444.htm
5. Cheng Li, Ryan McElveen: “Mask diplomacy: How coronavirus upended generations of China-Japan antagonism”, 9 Mart 2020, https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2020/03/09/mask-diplomacy-how-coronavirus-upended-generations-of-china-japan-antagonism/
6.《习近平同意大利总理孔特通电话》，新华网，2020年03月16日，http://www.xinhuanet.com/world/2020-03/16/c_1125721746.htm
7. 《一天3次通话，习主席密集发出团结合作的中国倡议》，一带一路网，2020年03月25日，https://www.yidaiyilu.gov.cn/xwzx/roll/120906.htm
8. David Hutt: “China's 'mask diplomacy' in pandemic-hit Europe stirs unease”, March 25, 2020, Nikkei Asian Review, https://asia.nikkei.com/Spotlight/Coronavirus/China-s-mask-diplomacy-in-pandemic-hit-Europe-stirs-unease
9. “Financial Aid Programme for the Control and Prevention of COVID-19”, Jack Ma Foundation, https://www.jackmafoundation.org.cn/our-work/