Dr. Emin Akhundzada
Türkmenistan 17,5 trilyon m3'lük rezervleri ile dünyada Rusya, İran ve Katar'dan sonra en çok doğal gaz rezervlerine sahip dördüncü ülke konumunda. Her ne kadar ülke zengin doğal gaz kaynaklarına sahip olsa da, bu kaynakları yeteri kadar geliştirip üretime yansıtamadı. Nitekim dünyadaki doğal gaz rezervlerinin %9,3'üne sahip olan Türkmenistan, dünyadaki toplam üretimin sadece %1,9'nu karşılıyor. Bu rakamlardan da görüldüğü gibi ülkede geliştirilmemiş birçok doğal gaz sahası bulunuyor. Bu sahaların geliştirilmesi ile beraber ülkedeki doğal gaz üretimi gelecek yıllarda çok daha fazla artacaktır.
Türkmenistan'da doğal gaz tüketimi son 10 senede %84 oranında arttı. Yaklaşık 5,3 milyon nüfusa sahip olan ülkede 2014 senesinde 27,7 milyar metreküp doğal gaz tüketimi yapıldı.
Grafik 1 Yıllara Göre Türkmenistan'ın Doğal Gaz Tüketimi ( Milyar M3)
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2015
Doğal gaz tüketiminin yüksek olmasının ana nedenlerinden biri de ülkede toplam enerji tüketiminde kaynak çeşitliliğinin yetersiz olması. Türkmenistan'ın toplam enerji tüketimi %80 doğal gaz ve %20 oranında petrolden oluşuyor. Enerjide kaynak çeşitliliği oluşturulamadığı takdirde tüketimin önümüzdeki 10 yılda ikiye katlanacağı öngörülüyor.
Ülkede doğal gaz tüketimi kadar üretimi de hızla artıyor. 2009-2014 yılları arasında yaklaşık %91 oranında artan üretim 69,3 milyar metreküpe ulaştı. Türkmenistan Enerji Bakanlığı'nın tahminlerine göre ülkenin doğal gaz üretimi 2030 senesinde 230 milyar metreküpe yükselecek. Üretim artacağı için ülkenin ihracat rakamları da doğal olarak artış gösterecektir. Peki mevcut pazarlar Türkmenistan'ın artan ihracatını karşılayabilecek mi?
Türkmenistan 2014 senesine kadar 4 ülkeye doğal gaz ihraç ediyordu: Çin, Rusya, İran ve Kazakistan. Çin, Türkmenistan'ın en büyük ihracat pazarı ve 2014 senesinde ülkenin toplam doğal gaz ihracatının %62'si bu pazara yapıldı
Şekil 1. Türkmenistan'ın Doğal Gaz İhracatında Ülkelerin Payı (2014)
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2015
Fakat Türkmenistan için mevcut pazarlar gelecek vaat etmiyor. Türkmenistan ikinci en büyük ihracat pazarı olan Rusya'ya 2014 senesinde 9 milyar metreküp ihracat yapsa da, Rusya 4 Ocak 2016 itibarıyla Türkmenistan'dan doğal gaz almayı durdurdu. Rusya fiyatları gerekçe olarak gösterse de, uzmanlara göre gerçek daha farklıdır. Rusya özellikle batı tarafından yaptırımlara maruz bırakıldıktan sonra kendi doğal gazını satmakta güçlük çekiyor. Bu durum dolaylı olarak Rusya'nın diğer ülkelerden ithal ettiği doğal gaza olumsuz yansıyor.
Diğer taraftan, Türkmenistan İran'a yıllık yaklaşık 6,5 milyar metreküp doğal gaz satıyor. Fakat İran da Türkmenistan'dan aldığı doğal gazı azaltmayı planlıyor. Nitekim İran Petrol Bakanı Bijen Namdar Zengene 11 Ağustos 2015 tarihinde yaptığı açıklamada İran'ın artık Türkmenistan doğal gazına ihtiyacının kalmadığını bildirdi. Batı ile nükleer müzakerelerin olumlu sonuçlanması İran'ı bu açıklamayı yapmaya itmiş oldu. Dünyada en büyük ikinci doğal gaz rezervlerine sahip olan İran'ın önümüzdeki 6-7 sene içerisinde doğal gaz üretimini ciddi oranda artıracağı öngörülüyor. Dolayısıyla İran pazarı da Türkmenistan için artık cazibesini kaybetmiş durumda.
Öte yandan, Türkmenistan Kazakistan'a yıllık yaklaşık 0,5 milyar metreküp doğal gaz satıyor. Kazakistan özellikle nüfusun yoğun olarak yaşadığı güney ve doğu bölgelerindeki ihtiyacı, altyapı yetersizliği nedeniyle Türkmenistan ve Özbekistan'dan ithal ettiği doğal gazla karşılıyor. Her ne kadar Kazakistan yaklaşık 2,5 trilyon metreküp doğal gaz rezervlerine sahip olsa da, bu kaynaklar daha ziyade ülkenin batısında bulunuyor. Kazakistan'ın batısından güneyine doğal gaz taşımak için 2010 senesinde Beyneu-Bozoi-Shymkent Boru Hattı'nın inşasına başlandı. 1475 kilometre uzunluğundaki boru hattının 2016'nın ikinci çeyreğinde hizmete sunulması planlanıyor. Dolayısıyla Türkmenistan, Kazakistan'a sattığı doğal gazı da 2016'nın ikinci yarısından itibaren durdurmak zorunda kala bilir.
Mevcut pazarlara bakıldığında, diğerlerine nazaran sadece Çin, Türkmenistan için gelecek vaat ediyor. Türkmenistan'ın Çin'e yapacağı ihracatın ise 2020 senesinde 65 milyar metreküpe yükseleceği planlanıyor. Bu durumda Türkmenistan yeni pazarlara yönelemezse Çin'e olan tek taraflı bağımlılığı artmış olacaktır. Türmenistan TAPI boru hattı vasıtası ile yıllık 33 milyar m3 Pakistan ve Hindistan pazarlarına doğal gaz satmayı hedeflese de, özellikle Afganistan'daki istikrarsız ortam projenin gerçekleştirilmesinin önünde en büyük engel olarak kabul ediliyor. Taraflar 2012 senesinde hükümetlerarası anlaşmalara imza atsalar da, projenin yapımı ile ilgili hala somut ilerleme kaydedilemedi.
Bu bağlamda Türkmenistan için Türkiye ve Avrupa Birliği pazarları önem arz ediyor. Aslında Türkiye ve Türkmenistan 1997 senesinde yıllık 30 milyar metreküplük doğal gaz anlaşması yapmışlardı. Söz konusu anlaşmaya göre Türkmenistan, Türkiye'ye yıllık 16 milyar metreküp ve Avrupa'ya 14 milyar metreküp gaz ihraç edecekti. Bunun için Türkmenistan ile Azerbaycan arasında Hazar Denizi'nin altından geçecek, uzunluğu 300 kilometre ve kapasitesi 30 milyar metreküp olan Trans Hazar Boru Hattı'nın yapımı planlanıyordu.
Şekil 2.Trans-Hazar boru hattı
Kaynak:
Ancak, Türkmenistan'daki altyapı yetersizliği boru hattının yapımının önündeki engellerden biri olarak görüldü. Keza Türkmenistan'ın doğal gaz rezervlerinin büyük kısmı doğuda Kalkınış doğal gaz sahasında bulunduğundan, doğal gazı doğudan batıya taşımak için ülke dahilinde doğu-batı boru hattının yapımına ihtiyaç duyuluyordu. Öte yandan şimdiye kadar Türkmen gazının Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşınması için bir boru hattı yoktu. Türkmenistan, 23 Aralık 2015 tarihinde 773 kilometre ve 30 milyar metreküp kapasiteli Doğu-Batı Boru Hattı'nın inşasını tamamlayarak hizmete sundu. Dolayısıyla Türkmenistan artık doğudaki doğal gazını batıya rahat bir şekilde taşıyabiliyor. Doğu-Batı hattının yapılmasıyla beraber Trans Hazar Boru Hattı'nın önündeki önemli engellerden biri de kalkmış oldu. Trans Hazar boru hattı yapıldıktan sonra, Türkmenistan Güney Gaz Koridoru vasıtasıyla Türkiye ve Avrupa'ya doğal gaz satabilecek. Bu kapsamda 2015 yılının Mayıs ayında Azerbaycan, Türkmenistan ve Türkiye Enerji Bakanları ile Avrupa Komisyonu'nun Enerjiden Sorumlu Başkan Yardımcısı Maros Sefcovic Aşgabat'ta bir araya gelerek Türkmenistan doğal gazının Türkiye ve AB'ye pazarlanmasını müzakere ettiler. Zirve sonrasında taraflar Türkmenistan doğal gazının Avrupa'ya pazarlanması noktasında ortak çalışma yapacaklarını beyan ettiler. Ayrıca, Sefcovic yaptığı açıklamada Türkmenistan doğal gazının 2019 senesinden itibaren AB'ye ulaşacağını tahmin ettiklerini dile getirdi.
Fakat Rusya Hazarın hukuki statüsünü ve Hazarda oluşa bilecek çevresel sorunları gerekçe göstererek boru hattının yapımına karşı çıkıyor. Gerçekte birçok uzman, Rusya'nın bu tutumunun siyasi olduğunu ve Hazar'ın hukuki statüsünün sadece yapay bir sorun olarak gündemde tutulduğunu düşünüyor. Uzmanlara göre Rusya, Avrupa pazarını başka rakiplerle paylaşmak istemediği için bu adımı atıyor. Dolayısıyla taraflar kendi aralarında anlaştığı takdirde Trans Hazar Boru Hattı projesinin gerçekleştirilmesinin önünde hiçbir sorun kalmayacak. Nitekim Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov 12 Aralık 2015 tarihinde yaptığı açıklamada Türkmenistan'ın iştirak ettiği doğal gaz projelerinin herhangi bir jeopolitik etkene tabi olmadığını beyan etti.
Sonuç olarak, Türkmenistan ciddi doğal gaz rezervlerine sahip fakat ülke özellikle ürettiği doğal gazı pazarlama noktasında sorun yaşıyor. Her ne kadar Türkmenistan 2014 senesinde 4 ülkeye doğal gaz ihraç etse de, Türkmenistan için mevcut pazarlardan sadece Çin gelecek vaat ediyor. Fakat ülkenin Çin'e aşırı bağımlılığı ülkeyi enerji güvenliği anlamında büyük sorunlarla karşı karşıya bırakabilir. Bu bağlamda Türkmenistan'ın en kısa zamanda yeni pazarlara yönelmesi, enerji güvenliği açısından hayati önemi haiz. TAPI projesi gelecek için umut vaat etse de, Afganistan'daki istikrarsız ortam projenin kısa zamanda gerçekleştirilmesini engelliyor. Türkmenistan'ın Güney Gaz Koridoru vasıtasıyla Türkiye ve Avrupa pazarlarına açılması, ülkenin pazar konusundaki engellerini kaldırmış olacak. Bu bağlamda Trans Hazar Boru Hattı projesinin gerçekleştirilmesi önem arz ediyor. Projenin yapımı ile beraber hem Türkmenistan dünyanın en büyük ikinci doğal gaz piyasasına erişme fırsatını yakalayacak hem de Türkiye ve AB, Rusya'ya olan aşırı bağımlılığı azaltabilecek.